1. Khi ủ hoai, hàm lượng hữu cơ sẽ giảm?
Trong phân gà, phân bò, rơm rạ, lá cây… phần lớn chất hữu cơ ban đầu ở dạng thô: đường, đạm, xơ, lignin. Khi đem ủ, vi sinh vật bắt đầu “ăn” những phần dễ phân hủy này. Chúng hô hấp, giải phóng CO₂, hơi nước và nhiệt, đồng thời chuyển một phần chất hữu cơ còn lại thành các hợp chất mùn bền hơn như humic, fulvic. Vì quá trình đó, tổng lượng chất hữu cơ ban đầu trong đống ủ thực sự bị mất đi, nên nếu nhìn đúng bản chất thì OM giảm dần. Nhưng phần OM còn lại sau khi hoai chính là phần “chắt lọc”: ít thô, ít gây sốc rễ, cấu trúc mịn, ổn định, bám đất tốt. Nói cách khác, muốn phân hữu cơ dùng được cho cây thì bắt buộc phải chấp nhận “mất bớt” hữu cơ thô để đổi lấy chất lượng mùn cao hơn.
2. OM cao nhưng hiệu quả thấp: câu chuyện của lá khô
Một ví dụ rất dễ hình dung là bao lá cây khô xay nhỏ. Nếu đem đi phân tích, hàm lượng hữu cơ có thể cực kỳ cao vì gần như toàn bộ là vật chất hữu cơ, rất ít khoáng. Nhưng nếu trộn lá khô chưa ủ vào đất, chúng phân hủy rất chậm, hút đạm trong đất do vi sinh thiếu đạm để hoạt động. Cây trồng phía trên dễ bị vàng lá, chậm lớn vì dinh dưỡng bị cạnh tranh. Ngược lại, cũng số lá đó đem ủ hoai kỹ hoặc cho trùn ăn, một phần OM bị “ăn bớt”, con số % hữu cơ có thể không còn quá đẹp, nhưng phần còn lại là mùn mịn, tơi, bón vào giúp đất xốp hơn, giữ ẩm tốt, nuôi vi sinh có lợi mà không làm cây bị đói đạm. Từ ví dụ này, có thể thấy rất rõ: OM cao không đồng nghĩa với hiệu quả cao; OM đã qua xử lý bởi vi sinh mới là thứ hữu cơ có giá trị thực sự.
3. Chất lượng phân hữu cơ không nằm ở một con số
Khi đánh giá một bao phân hữu cơ, nếu chỉ nhìn mỗi % OM rất dễ bị đánh lạc hướng. Điều quan trọng đầu tiên là:
- Mức độ hoai mục và ổn định sinh học: phân đã hết mùi khai, hết nóng, không còn mùi chua thối, khi bón không làm cháy rễ hay “bốc hơi” mùi nồng lên vườn.
- Tỷ lệ C:N – với phân đã ủ kỹ, C:N thường ở khoảng 10–20; nếu C:N quá cao, phân dễ hút đạm trong đất, còn nếu quá thấp có thể nóng và mất N nhanh.
- Độ mặn (EC) và dạng nitơ cũng rất đáng lưu ý, đặc biệt với phân gà, phân lợn: EC và NH₄⁺ cao là dấu hiệu phân còn “gắt”, dùng liều mạnh sẽ làm rễ bị xót.
- Chất lượng phân còn phụ thuộc lượng dinh dưỡng NPK, canxi, magiê, vi lượng đi kèm, cũng như độ sạch về mặt vi sinh và tạp chất: càng ít mầm bệnh, kim loại nặng, đá sỏi, nilon… thì càng an toàn cho cây và cho đất.
Trong phân hữu cơ, vi sinh vật phải ăn bớt vật chất hữu cơ thô thì phân mới hoai, mới dùng được. Quá trình đó làm hàm lượng hữu cơ giảm xuống, nhưng lại nâng chất lượng phân lên vì phần còn lại là mùn bền, an toàn cho rễ. Vì vậy, đừng chọn phân chỉ vì con số OM cao, hãy chọn phân đã hoai, ổn định, mát rễ và phù hợp với đất của mình.